door Iko Doeland, Erica ter Wee, onderwijsadviseurs van LinQue Consult
We hadden geen taal meer die vertrouwd genoeg was om te kunnen spreken.
Johan Harstad
Al meer dan 200 jaar verzorgen we in Nederland ons onderwijs volgens het leerstofjaarklassensysteem. Een systematiek ingegeven door het denken van de industriële revolutie en lopende bandwerk, een educatieve wasstraat met verschillende wasprogramma’s voor groepen van rond de 30 leerlingen. De wasstraat en de programma’s zijn in de loop van de tijd aangepast, geavanceerder en ingenieuzer geworden maar van een werkelijke innovatie is decennialang geen sprake. Van den Berg spreekt over kindermishandeling als het gaat om het leerstofklassensysteem.
In zijn manifest Naar onderwijs in blauw zet Van den Berg de bijl aan de wortels van het leerstofjaarklassensysteem. Dit voorjaar was hij, voor de coronatijd, te gast bij LinQue Consult om samen met bestuurders, leidinggevenden, docenten en consultants over zijn manifest in dialoog te gaan en stil te staan bij wat het voor het huidige onderwijsbestel betekent als we aan het vanzelfsprekende voorbijgaan, het onderwijs niet meer vanuit de huidige systematiek met onderliggende aannames opbouwen en werkelijk ontwikkelingsgericht aan de slag gaan in het onderwijs. Het was een oprecht mooie bijeenkomst. Eindelijk eens de tijd kunnen nemen om langzaam te denken en in dialoog elkaars denken aan te scherpen. Hier willen we een aantal high lights met u delen.
Het wringt
Geruime tijd heeft ons onderwijssysteem gefunctioneerd als sociale gelijkmaker. Ondertussen begint het systeem te wringen en de standaardprogramma’s zijn niet meer toereikend. De tijd van maatwerk is aangebroken. Niettemin – ondanks allerlei experimenten – is het leerstofjaarklassensysteem nog steeds dominant. Deskundige controleurs inspecteren voortdurend of de wasstraat voldoet aan de kwaliteitsnormen. Zo ja, dan krijgt de wasstraat een keurmerk en kan het weer een tijd voort met wassen.
Treurspel van de normleerling
In Naar onderwijs in blauw legt Dolf Van de Berg de vinger op een zere plek: ‘het treurspel van de normleerling’. Waarom is dat volgens Van den Berg een zere plek? We stemmen al ons onderwijs af op de gemiddelde leerling. Niet de prestaties van de leerling zelf, maar de prestaties van de andere leerlingen vormen de benchmark. Zo brengen we als onderwijs de prestaties van de leerlingen in een normaalverdeling waarbij de gemiddelde leerling de norm is. Zit je als zwakkere leerling in een klas met bollebozen dan vis je achter het net en schuif je al snel naar de uiterste linkerzijde van de normaalverdeling. Andersom geldt dat voor begaafde leerlingen in een zwakkere groep. De meeste aandacht gaat uit naar de normgroep en, zo stelt Van den Berg, ondertussen ontwikkelt de zwakkere leerling een vorm van faalangst en voelt de begaafde leerling zich miskend. Om dit treurspel van het toneel te laten verdwijnen pleit Van den Berg voor ontwikkelingsgericht onderwijs waarin prestaties van een leerling worden vergeleken met zijn of haar eerdere prestaties; met andere woorden een zogenaamd ipsatieve beoordelingssystematiek. De uitdaging is dan om de leerling voortdurend in de zone van naaste ontwikkeling te laten doorgroeien. In zo’n situatie wordt leerdoelgericht werken een belangrijk uitgangspunt.
Beperkingen huidige onderwijsstelsel
Gedurende de dialoog tijdens de bijeenkomst werd duidelijk dat veel scholen werkelijk de intentie hebben om onderwijs te bieden dat aansluit bij de behoefte van de individuele leerling, oftewel de wens hebben meer ontwikkelingsgericht te werken, maar tegen de grenzen van het stelsel aanlopen. De zeer beperkte mogelijkheden tot een gedifferentieerde diplomering is bijvoorbeeld zo’n grens. Maar ook de vanzelfsprekendheid te werken met groepen van pakweg 30 leerlingen. En de beperkte bevoegdheden van docenten waardoor zij slechts voor hun vak kunnen worden ingezet.
De invoering van gepersonaliseerd leren wordt bemoeilijkt door de volharding hetzelfde aanbod te willen of te moeten bieden aan iedere leeftijdsgenoot. Allerlei reparatiemechanismen worden in het werk gesteld om aan dat aanbod te voldoen. Gepersonaliseerd leren verwordt dan tot een idee waarbij leerlingen een beetje kunnen kiezen, een beetje kunnen schuiven in de tijd en/of hier en daar meer of minder tijd aan te besteden om zo aan de gewenste norm te kunnen voldoen. Een vanzelfsprekendheid die niet ter discussie wordt gesteld: leerlingen in een klas zitten in dezelfde ontwikkelingsfase en zijn op dat moment ook ontvankelijk voor de aangeboden leerstof die kennelijk ook past bij die leeftijdsfase.
Kwaliteit?
Er bestaat veel onvrede over het leerstofjaarklassensysteem. We scoren meestal goed op internationale ranglijstjes en zodra we iets duikelen, gaan we meteen sleutelen aan de wasstraat. Want we willen immers kwaliteitsonderwijs. En toch, wanneer heb je onderwijs van kwaliteit?
Kwaliteit is een bijzonder fenomeen. Nu is een belangrijke norm het referentiekader van de onderwijsinspectie. Maar voor welke kwaliteit is dit referentiekader eigenlijk de wettelijke norm? Niets ten nadele van de inspectie, zij voeren getrouw en professioneel hun opdracht uit. De inspectie heeft de wettelijke norm ook niet bepaald en we kunnen er gevoeglijk van uitgaan dat erover die norm langdurig en deskundig is nagedacht.
Maar toch: voor welke kwaliteit is het referentiekader de wettelijke norm? Of anders gezegd: waarop is de kwaliteit van het leerstofjaarklassensysteem gebaseerd? Op de gemiddelde normleerling die een gestandaardiseerd curriculum te verwerken krijgt, zegt Dolf. Dat is prachtig als je de norm bent, maar uitermate lastig en schrijnend zoals we zagen naarmate je steeds verder opschuift naar de extremen van de normaalverdeling. Er komen steeds meer leerlingen in de knel omdat ze zich niet kunnen aanpassen aan het aanbod. Zie de toename van het aantal thuiszitters.
Taal
In gesprek met elkaar ontdekten we dat het niet eenvoudig is om over kwaliteit en kwaliteitszorg te spreken bij ontwikkelingsgericht onderwijs. Onze taal bleek nog niet toereikend om betekenis te geven aan de begrippen kwaliteit en kwaliteitszorg bij ontwikkelingsgericht onderwijs. Om in de woorden van Harstad te spreken: ‘We hebben nog geen taal die vertrouwd genoeg is om te spreken’. De concepten onderliggend aan de huidige situatie hielden ons regelmatig gevangen en bleken telkens weer te passen bij een stelsel dat de normleerling als uitgangspunt neemt. Hoe zou de kwaliteitszorg voor ontwikkelingsgericht onderwijs eruitzien? Om daar iets zinnigs over te kunnen zeggen zal er andere taal moeten komen om over onderwijskwaliteit te kunnen spreken.
De educatieve wasstraat die ons onderwijs is, is misschien geschikt voor een bepaald type leerling. Maar er bestaat zoveel diversiteit in ‘vervoersmiddelen’ dat een beperkt aantal variaties op een wasprogramma niet toereikend is. Over het hoe heeft Van den Berg ook ideeën en die zijn in de basis zeer interessant om door te ontwikkelen als onderwijsveld. En wij denken dat dit niet anders kan dan in gezamenlijkheid, in dialoog. Als onderwijsveld op zoek naar een nieuwe taal en naar een nieuwe betekenis van ontwikkelingsgericht onderwijs.
Het corona-effect
Dit gesprek vond plaats voor de coronatijd, voordat we als onderwijs noodgedwongen onze leerlingen op afstand onderwijzen, voordat de discussie over de betekenis van achterstanden losbarst, voordat het besef er komt dat we aan de vooravond staan van een omwenteling ook in het onderwijs. De ideeën van Van den Berg blijven interessant ook in dit tijdgewricht om het gesprek over onderwijs aan te jagen en terug te gaan naar de essentie van het onderwijs. Zonder al te weten hoe het onderwijs eruit komt te zien, maar vooral om samen het goede gesprek te voeren.
Nog niet uitgepraat …
Wij zijn nog niet uitgepraat. En u? Laat ons uw reactie weten.
Wilt u in gesprek met collega’s of medestanders over ontwikkelingsgericht onderwijs voor alle leerlingen, voorbij aan de normleerling, neem dan contact met ons op; Iko Doeland (06 13 11 10 65), Erica ter Wee (06 13 19 98 98). Wij willen graag met u nadenken over hoe het voeren van de dialoog in uw eigen organisatie. Houd ook onze website in de gaten voor nieuwe activiteiten.
Meer lezen
Van den Berg, D. (2019). Naar onderwijs in blauw. Aan de vanzelfsprekendheden voorbij. Den Bosch: Gompel & Svacina
Van den Berg, D. (2020). De toekomst van ons onderwijsstelsel. Den Bosch: Gompel & Svacina
VO-raad (2020). Weg met de educatieve apartheid, een interview met Dolf van den Berg. In: VO-magazine, februari 2020.
Geraadpleegd 6 april 2020
